Şanlıurfa’nın kurtuluşu: 11 Nisan 1920, 100. Yıl

Coşkun Özdemir

prof.coskunozdemir@gmail.com

Zorluklarla ve kayıplarla dolu bu günlerde Şanlıurfa, kurtuluşunun 100’üncü yılını kutluyor. Yazık ki onu, geleneksel coşku ve halkın katılımı ile yapamayacak. Şanlıurfa ile birlikte yurdumuzun bu salgından gecikmeden kurtulmasını diliyor, hemşerilerimi kutluyorum.

Şanlıurfa tarihi bir ilimiz. Kısaca tarihine bakarsak 11. yüzyılda Haçlıların elinde idi Urfa. 12. yüzyılda Selahaddin Eyyubi, 13. yüzyılda ise Selçukluların egemenliğinde kaldı. Sonraki yıllarda Moğolların hâkimiyetine geçti. 15. asırda Akkoyunluların sınırları içinde kaldı. Şanlıurfa’nın dili ve lehçesinde bu yılların büyük etkisi vardır ve bu yüzden komşu illerden farklıdır bu dil. Nihayet 1517’de Osmanlı hâkimiyetine girdi. 1923’te artık Türkiye Cumhuriyetinin bir ili oldu.

Ben Cumhuriyetin 6. yılında iki Cumhuriyet öğretmeninin evinde doğmuş bir Urfalıyım. Cumhuriyetin sonraki yıllarda önü kesilen aydınlanma yıllarını yaşadım. Benim kuşağım hayata büyük umutlarla başlamıştır. 1984’te hak ettiği “Şanlı” unvanını aldı ilimiz.

Milli Mücadele’de Şanlıurfa

1920’de Urfalılar şehrini ve onun özgürlüğünü savunmak için her şeyini ortaya koymuştur. Önce İngilizler işgal etti Urfa’yı (Mart 1919). Musul’un İngilizlere bırakılması üzerine onlar 1919 Eylül’ünde Güneydoğu Anadolu’yu terk ettiler. Bundan bir ay sonra ekim ayında 3 bin kişilik kuvvetleri ile Fransızlar Urfa’ya girdiler.

Bu işgalin ardından Urfa’da yavaş yavaş bir Kuvayi Milliye gücü oluşmuş ve bunun liderliğini Yüzbaşı Ali Saip (Ursavaş) Bey üstlenmiştir. Ali Saip Bey, şehrin ileri gelenleri ile toplantılar düzenlemiş, onlarla işbirliği yapmıştır.

Bunlar arasında emekli Binbaşı İhsan Bey, Kaymakam Şevket Bey, Hacı Mustafa Bey, Hacı İmam ile İlyas Bey ve Bedricizade Halil Bey vardır. Ancak onun girişimlerini haber alan işgal kuvvetleri şehirden uzaklaşmasını istediler. Buna direnemeyen Ali Saip Bey 16 Ocak 1920’de Diyarbakır’a gitti, oradaki 13. Kolordu ile bağlantı süregeliyordu.

Ali Saip Bey, 7 Şubat 1920’de geri dönerek Urfa yakınına, Karaköprü’ye geldi, 9 Şubat’ta çatışmalar başladı ve devam etti. 5 Mart’ta milli güçler tarafından, Fransızların ve ayrılıkçı Ermenilerin mevzilerine bir saldırı gerçekleşti ve 13. Kolordu’dan destek istendi. 9 Nisan’da işgal kuvvetlerine 24 saatte ili terk etme çağrısında bulundu.

Başlayan çatışmalar sonucunda Fransızlar çekilme kararı verdi. 11 Nisan 1920’de Urfa, Kurtuluş Savaşı’nın kahramanları 12’lerin öncülüğünde halkın oluşturduğu milis kuvvetleri ile Ankara’da kurulan ihtilal meclisinden 12 gün önce şehirlerini özgürlüğe kavuşturdu. Bu kurtuluşu izleyerek Urfalı milisler, Antep savunmasına da destek vermişlerdir.

Urha, Edessa, Urfa…

Urfa tarihine bakarsanız şehri “Urha” diye anan Sümerlere, Edessa diyen Romalılara, Büyük İskender’e, Selahaddin Eyyubi’ye divan edebiyatının ünlü Şairi Nabi’ye, Orfeus’a, daha yakınlara gelirseniz Ahmet Arif, Bekir Yıldız, Suut Kemal Yetkin ve daha birçok ünlü kişilere rastlarsınız. Ses sanatçıları Kazancı Bedih, Cemil Cankat, İbrahim Tatlises, Nuri Sesigüzel bunlar arasındadır.

Urfa’dan söz ederken peygamberleri anmamak olmaz. Üç dinin ve tek tanrının kurucusu, putları kıran Hazreti İbrahim ve sabrın simgesi Hazreti Eyüp ve Şuayb peygamberlerin Urfa’da yaşadıklarına inanılır. Bu yüzden kent kutsanan şehir olarak anılır. Putperestliği yok ettiği için Nemrut’un gazabına uğrayan ve sevgilisi Zeliha (Zilkha) ile birlikte ateşe atılan İbrahim peygamber, efsaneye göre ateşin suya dönüşmesi ile kentimize iki güzel göl kazandırmakla kalmamış, iki büyük ateşe şehrin tüm yakacağını taşıyan Urfalıların artık yemek pişirecek yakıt bulamadıkları için çiğköfteyi icat etmelerine yol açmıştır.

Bir Urfalı için balıkları ile birlikte o iki güzelim göl ve çiğköfte en değerli varlıklardır. O göllerde yüzücüler yetişiyor, yüzme müsabakaları yapılıyordu. Kazananlar Türkiye genelindeki yarışmalara katılıyorlardı. Ne yazık ki birkaç yıl önce gazinonun kapısında “Ailelere mahsustur, erkekler giremez” yazısını okudum. 30’lu, 40’lı yıllarda neler yaşanıyordu Urfa’da. Bugün şaşırtıcı görünebilir. Şehrin orta yerinde Türk musikisi yapılan içkili gazino vardı. Halkevi sahnelerinde tiyatro yapılıyor, konferanslar veriliyordu.

Balolar, folklor gösterileri düzenleniyordu. Halkoyunları izliyorduk. Urfa Halkoyunları ekibini babam başöğretmen İhsan Özdemir organize ettiği halkoyunları festivaline getirmişti (1954). 6 Mayıslarda (hıdrellez) yüzlerce uçurtma salıyorduk göklere. Topçu Meydanı’nda tüm Urfa halkı, binlerce okul öğrencileri ile birlikte trampet ve borazanların eşliğinde 11 Nisanları coşku ile kutluyorduk. Sembolik savaşta çeteler Tılfındır Tepesi’ne doğru savlet edip Fransız bayrağını indirip Türk bayrağını kaleye diktiği zaman sevinç ve övünç gösterileri ile inlerdi ortalık.

Oy avcısı politikacılar Cumhuriyet devrimlerine ihanet etmese, aydınlanmanın önü kesilmeseydi, Urfa gerçekten şanlı ufuklara doğru yükselecek, Atatürk’ün hedef gösterdiği uygarlığın tadacaktı..

Keşiflerle artan cazibe

Yaz geceleri avluda yıldızlar öyle yakın ve çokturlar ki adeta uyurken üstünüzü örterler. Ünlü şair ve romancı Halide Nusret Zorlutuna Urfa’da yıllar geçirmiş ve şehrin her şeyine hayran kalmış, Urfa için çok sayıda şiir yazmıştır.

Karşıyakalı öğretmen annem Lamia Özdemir, sevgili Mengü Ertel’in TV programında 30 yıl eşi ile birlikte hizmet verdiği şehir için “Bize garip derlerdi, onların geleneklerine uymamızı beklemezlerdi. Bunca yıl içinde daima sevgi saygı gördüm, orada tek bir kırgınlık yaşamadım” demişti. Urfa son yıllarda bulunan ve yaşı MÖ 12 bin yıllarına uzanan en eski arkeolojik Göbekli Tepe kazıları ve orada bulunan tapınak ile büyük cazibe kazandı.

Burada çalışmalar Klaus Smith ve Harran Üniversitesi’nden Cihat Kürkçüoğlu’nun katılımı ile devam etti, hâlâ ediyor. Kazı bölgesinde ziyaretçiler için bir barınma yeri inşa edildi. Ayrıca Anzelha’nın arkasında Halepli bahçede Amazon kraliçelerine ait mozaikler bulundu. Bunların yaşının da 3 bin olduğu belirtiliyor. Bir arkeoloji bir de mozaik müzesi açıldı Urfa’da. İkisi de görülmeye değer, Urfa için büyük bir zenginlik. Yazıyı uzun yıllardır dillerde dolaşan türkü ile bitirelim:

Kollumu salladım toplar oynadı

Karataş içinden çete kaynadı

Yaşasın Urfalılar teslim olmadı

Di yürü yürü kumandanlar yürü

Urfa çeteleri dönmüyor geri.

Kaynak: Cumhuriyet